„Podążanie za...” – o Archiwum Teatru Węgajty
Idea stworzenia wirtualnego, ogólnodostępnego Archiwum Teatru Węgajty nie narodziła się z inspiracji rozwojem badań archiwalnych, nie powstała w dialogu z rosnącym zainteresowaniem pojęciem archiwum w naukach humanistycznych, jej źródło było czysto pragmatyczne. W momencie formułowania zespołowego projektu badawczego poświęconego Teatrowi Węgajty, który pod nazwą Teatr Węgajty – 35 lat teatru antropologicznego i poszukiwań społeczno-kulturowych uzyskał w 2018 roku finansowanie Narodowego Centrum Nauki, pojawiła się świadomość, że praca nad monografiami poświęconymi działalności Teatru – tak w ujęciu historycznym, jak i doświadczeniowym – będzie wiązała się z dotarciem do różnego rodzaju materiałów archiwalnych. Pomysł, by po ich odnalezieniu, wydobyciu i opracowaniu umożliwić dostęp do nich innym osobom – badaczom_kom, widzom_kom i uczestnikom_czkom działań, osobom współpracującym i sąsiadującym z zespołem, animatorom_kom teatru, członkom_iniom społeczności, do których udaje się zespół, słowem: wszystkim osobom zainteresowanym poczynaniami Teatru Węgajty – wydał się nam oczywisty.
Podjęłyśmy prace nad stworzeniem repozytorium zaprojektowanym nie tylko jako miejsce akumulacji wiedzy o Teatrze Węgajty, ale także zaproszenie dla użytkowników_czek do tworzenia nowych narracji. Jest to możliwe dzięki cyfrowej formule archiwum. Jednak zanim powstała efektowna wizualnie strona internetowa, większość prac odbywała się w mało przyjaznych z perspektywy humanistów_ek arkuszach kalkulacyjnych. A zatem początki archiwum były tabelaryczne. To właśnie w setkach kolumn i wersów, w tysiącach komórek żmudnie wprowadzałyśmy dane, które potem miały stać się podstawą treści cyfrowego repozytorium. Ogromne wyzwanie stanowiły też dalsze prace wykonywane z pomocą informatyczki: importowanie danych do systemu, transfer materiałów na serwery oraz obsługa zaprojektowanej strony. Na tych działaniach z pogranicza informatyki i programowania nie raz utknęły nasze teatrologiczne prace badawcze. Redakcja i korekta wprowadzonych do systemu treści, poprawianie funkcjonalności strony i jej estetyki to kolejne aspekty powstawania wirtualnego archiwum. Natomiast przygotowanie anglojęzycznej wersji repozytorium to krok w stronę przystosowania go do potrzeb niepolskojęzycznych użytkowników_czek.
Zręby struktury archiwum zostały ukształtowane w oparciu o kategorie materiałów tekstowych, ikonograficznych i filmowych, udostępnionych nam przez Erdmute i Wacława Sobaszków, stanowiących domowe repozytorium współzałożycieli Teatru, gromadzonych przez lata w walizkach i kufrach. Na potrzeby archiwum zasób ten był stopniowo wzbogacany i uzupełniany o prywatne zbiory współpracowników_czek Teatru Węgajty i jego odbiorców_czyń (żeby wymienić tylko niektórych: Jana Olędzkiego, Mariusza Papierskiego, Piotra Magdziarza, Marijkę Łubjancewą, Mikołaja Starzyńskiego, Mateusza Karwata, Vladimira Boceva), a także o fotografie i filmy wykonane przez Macieja Janickiego w ramach prac badawczych (dokumentacja zdjęciowa masek, kostiumów, rekwizytów, fragmentów scenografii). To właśnie w dialogu z ludźmi pojawiało się coraz więcej materiałów wzbogacających internetową bazę. Część archiwaliów pozyskałyśmy jednak z innych źródeł – chociażby podczas kwerend bibliotecznych czy internetowych, przeglądając bazy bibliograficzne, archiwa gazet i czasopism, a często także strony internetowe i media społecznościowe instytucji goszczących Teatr Węgajty czy festiwali, których Teatr był uczestnikiem. Niektóre źródła wytworzyłyśmy samodzielnie. Wśród tych ostatnich jest obszerny zbiór biogramów osób przez lata związanych z Teatrem Węgajty, w gronie których znajdują się zarówno byli_łe, jak i obecni_ne członkowie_inie Teatru, współpracownicy_czki i uczestnicy_czki jego działań, zaprzyjaźnieni_one gospodarze_ynie ze wsi, w których Węgajty kolędują, ale także badacze_ki i publicyści_stki obserwujący aktywność zespołu. Przedstawiony zbiór osób pozwala usytuować Teatr Węgajty w określonym środowisku i pokazać go w konstelacji wspólnotowej. Dialog z węgajcką społecznością nie tylko umożliwił pozyskanie i stworzenie unikatowych materiałów, lecz także pozwolił na korygowanie zebranych danych i uwzględnienie perspektywy osób związanych z Teatrem.
Porządkując zarówno materiały źródłowe, jak i informacje o wydarzeniach w Teatrze Węgajty, wyodrębniłyśmy pięć etapów w jego historii. Pierwsze dwa obejmują prehistorię Węgajt, czyli okres przed założeniem Teatru. Lata od 1977 do 1981 to okres działalności olsztyńskiej Interdyscyplinarnej Placówki Twórczo-Badawczej „Pracownia”, której częścią byli Erdmute i Wacław Sobaszkowie; lata od 1982 do 22 września 1986 roku – Ośrodka Działań Teatralnych „Pracownia” założonego we wsi Węgajty po zamknięciu „Pracowni”. Chociaż te dwie formacje były autonomiczne względem Teatru, włączenie ich w chronologię archiwum wydaje się niezbędne dla zrozumienia procesu prowadzącego do powstania Teatru i zauważenia zbieżności między ich działaniami a późniejszymi aktywnościami Węgajt. Ponadto nawet niepełne zarchiwizowanie materiałów dotyczących tych grup umożliwi ochronę rozproszonych informacji na ich temat (już w trakcie prowadzonych przez nas prac archiwalnych dr Maja Dobiasz-Krysiak z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu rozpoczęła projekt badawczy Pracownia olsztyńska. Interdyscyplinarne studium badawcze, również finansowany przez Narodowe Centrum Nauki https://www.facebook.com/profile.php?id=100089698251628) . Trzeci wyodrębniony przez nas etap historii zespołu trwał od 23 września 1986 roku do 1996 roku, czyli w okresie istnienia Teatru Wiejskiego „Węgajty”, do jego podziału na Teatr Węgajty/Projekt terenowy i Scholę Teatru Węgajty (obecnie Scholę Węgajty). Kolejny, czwarty, obejmuje lata 1997–2011, czyli działalność Projektu terenowego. Ostatni zaczyna się w roku 2012, kiedy zespół zaprzestał używania dotychczasowej nazwy, stając się po prostu Teatrem Węgajty, i trwa do dziś. Chociaż struktura archiwum wymusza linearne wyobrażenie rozwoju Teatru, to uzasadnione byłoby również myślenie o jego ewolucji jak o rozrastającym się kłączu, które samo ze sobą przeplata się i nieustannie meandruje.
Aktywności zespołu podzieliłyśmy na cztery kategorie: „Spektakle”, „Festiwale”, „Wyprawy” i „Inne działania”. W pierwszej umieściłyśmy pokazy przedstawień Teatru Węgajty, starając się wskazać nie tylko premiery (co jest dość problematyczne ze względu na specyfikę pracy Teatru i trudność w ustaleniu, co było pokazem work in progress, co pokazem przedpremierowym, a co właściwą premierą), lecz także kolejne pokazy danego przedstawienia (ich lista nadal jest otwarta) zarówno w siedzibie Teatru, jak i gościnnie w innych lokalizacjach, w miarę możliwości z odnotowaniem zmieniających się obsad podczas kolejnych wystawień. W kategorii „Festiwale” znalazły się zarówno wszystkie edycje organizowanej przez Teatr Wioski Teatralnej, jak i wszelkie festiwale polskie i zagraniczne, w których członkowie_inie Teatru brali_ły udział prezentując spektakle, prowadząc warsztaty, organizując potańcówki lub muzykowania czy też zabierając głos w dyskusjach, seminariach i konferencjach. Sekcja „Wyprawy” składa się z wypraw artystyczno-badawczych, eksplorujących różne regiony Polski, Europy a nawet świata, oraz cyklicznych wypraw i warsztatów kolędniczych (zimowych i wiosennych). Natomiast w „Innych działaniach” umieściłyśmy wszelkie wydarzenia niemieszczące się w żadnej z wcześniejszych kategorii. Są więc tam zarówno jubileusze, seminaria naukowe, koncerty, akcje ekologiczne, warsztaty, spotkania, jak i wiele innych, niejednokrotnie interdyscyplinarnych działań. W tej kategorii znalazły się także gościnne występy i aktywności innych grup, odbywające się w siedzibie Teatru Węgajty lub współorganizowane przez Teatr w innych lokalizacjach. Stworzenie takiej bazy danych pozwoliło usystematyzować działania Teatru Węgajty pod względem chronologicznym, przynajmniej częściowo odtworzyć – ze względu na nieustanną zmienność – grono zaangażowanych w nie osób, a czasem także okoliczności i założenia organizacji wydarzeń.
Udało nam się także skatalogować źródła i materialne pozostałości tych działań. Wśród zgromadzonych różnorodnych tekstów znalazły się liczne artykuły i doniesienia prasowe: od krótkich notek i zapowiedzi wydarzeń Teatru Węgajty, po recenzje spektakli, relacje i inne obszerniejsze omówienia działań zespołu, pochodzące z gazet ogólnopolskich i regionalnych, czasopism teatralnych, kulturalnych, społecznych, gazet festiwalowych i innych druków ulotnych, a także z portali internetowych i blogów. W archiwum pojawiają się też liczne teksty naukowe, zarówno artykuły z naukowych periodyków, jak i fragmenty książek, a także prace dyplomowe (licencjackie, magisterskie i doktorskie), które w całości lub we fragmentach zostały poświęcone Teatrowi Węgajty. Inną kategorię materiałów tekstowych stanowią rozmowy: wywiady udzielane przez osoby z Teatru dla prasy, rozmowy z gośćmi_ciniami i współpracownikami_czkami Teatru z gazet festiwalowych, zapisy paneli dyskusyjnych czy maszynopisy niepublikowanych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych przez nas na potrzeby badań naukowych. Do archiwum włączyłyśmy także dokumenty osobiste: pamiętniki i teksty o charakterze wspomnieniowym będące zapisem wrażeń z udziału w wydarzeniach Teatru Węgajty lub dotyczące osób z Teatrem związanych oraz listy – zarówno te otwarte, publikowane w prasie, jak i prywatną korespondencję. Ważne źródło wiedzy stanowią również egzemplarze reżyserskie, dające wgląd w proces pracy twórczej. Pozostałe teksty, takie jak: twórczość poetycka i prozatorska osób związanych z Teatrem Węgajty, manifesty, tłumaczenia, streszczenia i wszelkie inne pisma trudne do zaklasyfikowania, umieściłyśmy w osobnej kategorii.
W tym blisko dwutysięcznym zbiorze tekstów znajdują się i opracowania w całości poświęcone Węgajtom, i takie, w których Teatr lub związane z nim osoby pojawiają się jedynie okazjonalnie. Tak szerokie kryterium pozyskiwania i zbierania w archiwum źródeł pozwala umieścić zespół w różnorodnych kontekstach, czasem w porównaniu z innymi grupami teatralnymi i działaniami o podobnym charakterze, w powiązaniu z różnymi instytucjami i ludźmi, na tle wydarzeń w regionie oraz w odmiennych, często niespodziewanych konstelacjach. Bogactwo i niejednorodność tego ogromnego zbioru materiałów tekstowych uzmysławia fakt, że znajdują się w nim zarówno teksty pisane przez osoby związane z Teatrem, profesjonalnych_ne dziennikarzy_rki, badaczy_ki, jak i amatorów_ki. Choć większość artykułów została napisana w języku polskim, to znaleźć tu można także materiały po angielsku, niemiecku, francusku, rosyjsku, białorusku, litewsku, czesku, hiszpańsku, a nawet po chińsku.
Do materialnych śladów działań Teatru Węgajty włączyłyśmy również obiekty wykorzystywane w spektaklach. Tę kategorię reprezentują udokumentowane fotograficznie (głównie przez Macieja Janickiego) kostiumy, maski, rekwizyty oraz elementy scenografii. Pomocne okazały się archiwalne zdjęcia z działań Teatru pozwalające zidentyfikować nieistniejące już obiekty. Ślad działalności Teatru stanowią też fotografie i multimedia, zarówno te profesjonalnie wykonane, jak i amatorskie, nie zawsze dobrej jakości, stanowiące jednak istotny zapis pracy zespołu i unikalnych wydarzeń związanych z jego funkcjonowaniem. Kolejną kategorią źródeł są materiały promocyjne, czyli plakaty, ulotki, programy, bilety oraz – charakterystyczne dla Węgajt – zeszyty festiwalowe, związane z organizowanymi przez Teatr wydarzeniami, a także tymi, w których zespół uczestniczył.
Istotne jest, że do „podążania za materialnymi śladami działań” dołączyłyśmy inne „drogi”, perspektywy oglądu pracy Teatru Węgajty ufundowane na wytwarzanych w trakcie badań dokumentach – biogramach współtwórców_czyń i współpracowników_czek zespołu („podążanie za ludźmi”), mapach z oznaczeniem miejsc działań podejmowanych przez grupę („podążanie za miejscami”), budowanej chronologii wydarzeń składającej się na historię Teatru Węgajty („podążanie za działaniami”). Spojrzenia na Teatr Węgajty poprzez szczątki materialne pracy teatralnej i animacyjnej, ludzi, działania, miejsca tworzą rodzaj sieci, której poszczególne elementy łączą się z pozostałymi niekiedy w zaskakujący sposób. Wieloskładnikowe dane umożliwiają ogląd zjawisk z różnych perspektyw. Tak pomyślana struktura archiwum pozostaje w ścisłej łączności z rodzajem pracy prowadzonej w Węgajtach – teatralnej, animacyjnej, społecznej, w której podejmowane działania wynikają z relacji z osobami i z miejscami w określonym kontekście przyrodniczym, geograficznym i społecznym.
Włączenie do archiwum różnorodnych materiałów to zmaganie się z zawiłościami prawa autorskiego i koniecznością pozyskania zgód na publikację tekstów, zdjęć i filmów. Podjęłyśmy trud dotarcia do dysponentów_ek praw autorskich: autorów_ek poszczególnych materiałów, redakcji czasopism, wydawnictw, stacji telewizyjnych... Nie zawsze te działania kończyły się sukcesem – wielu autorów okazało się być poza naszym zasięgiem, niektórzy nie wyrazili zgody na umieszczenie treści ich autorstwa w archiwum, inni woleli pozostać anonimowi. Część czasopism czy wydawnictw zakończyła swoją działalność, zaś kilka redakcji wymagało opłacenia licencji za ich materiały, co ze względów finansowych było dla nas niemożliwe. W efekcie z archiwum musiałyśmy usunąć blisko 500 z wcześniej pozyskanych tekstów (m.in. liczne artykuły z „Gazety Wyborczej” z wydania ogólnopolskiego oraz wydań regionalnych, w tym szczególnie istotnego wydania olsztyńskiego, którego dziennikarze_rki – na czele z Tadeuszem Szyłłejką, przez lata towarzyszyli działalności Teatru Węgajty). W tych przypadkach pozostawiłyśmy w archiwum rekordy z danymi bibliograficznymi artykułów, dostępnych także w Dziale Dokumentacji Teatru Instytutu Sztuki PAN w Warszawie.
Archiwum Teatru Węgajty nie jest ani zamknięte, ani skończone. Ze względu na wciąż prężną działalność Teatru pozostaje w ciągłym procesie i wspólnej budowie. Mamy też świadomość, że niemożliwe jest zebranie wszystkich informacji i kompletna ich prezentacja. Z pewnością do wielu materiałów nie udało nam się dotrzeć, więc archiwum – podobnie jak każdy inny taki zbiór – naznaczone będzie poczuciem braku.
Jako twórczynie wirtualnego Archiwum Teatru Węgajty dołożyłyśmy wszelkich starań, aby rzetelnie zebrać i opracować uzyskane informacje oraz w miarę możliwości pozyskać zgody na umieszczone materiały.
Składamy serdeczne podziękowania wszystkim Osobom, które włączyły się w proces jego powstawania, dzieląc się informacjami i szczodrze użyczając nam materiałów.
W przypadku jakichkolwiek korekt lub uzupełnień prosimy o kontakt na adres: archiwumteatruwegajty@gmail.com lub magdalena.hasiuk@ispan.pl.
Justyna Biernat, Magdalena Hasiuk, Joanna Kocemba-Żebrowska, Joanna Królikowska, Katarzyna Kułakowska
Opracowanie tekstu: Joanna Królikowska
Tekst powstał w wyniku badań prowadzonych w ramach projektu Teatr Węgajty – 35 lat teatru antropologicznego i poszukiwań społeczno-kulturowych sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, nr wniosku 2017/26/E/HS2/00357.
W tekście zostały wykorzystane fragmenty artykułu Od walizki do sieci. Wokół archiwum Teatru Węgajty Justyny Biernat, Magdaleny Hasiuk, Joanny Kocemby-Żebrowskiej i Joanny Królikowskiej („Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2022, nr 1–2, s. 334-339).
ZESPÓŁ ARCHIWUM TEATRU WĘGAJTY:
Justyna Biernat
Teatrolożka, filolożka klasyczna, badaczka historii tomaszowskich Żydów. Adiunktka w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. W ramach grantu Teatr Węgajty – 35 lat teatru antropologicznego i poszukiwań społeczno-kulturowych podejmowała badania nad znaczeniem krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w działalności Teatru Węgajty. Część swojego doktoratu poświęconego dramaturgii lamentu w greckich tragediach antycznych realizowała na Uniwersytecie w Oksfordzie. Obecnie zajmuje się historią getta w Tomaszowie Mazowieckim. Prowadzi Fundację Pasaże Pamięci. Autorka książek: Sen o teatrze. Listy z tomaszowskiego getta (2018), Czarne sylwetki. Przewodnik po tomaszowskim getcie/Black Silhouettes. Guide to the Tomaszów Mazowiecki ghetto (2020), Wielogłos miejski/Urban polyphony (2022). Laureatka konkursów: Nagroda POLIN 2020 (wyróżnienie), Ośrodek KARTA 2019 (finalistka), Nagroda KLIO 2019 (laureatka w dziedzinie edytorstwo za Sen o teatrze).
Fot. Michał Jaźwiecki
Magdalena Hasiuk
Teatrolożka, badaczka społeczna. Adiunkta w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, gdzie prowadzi badania zespołowe poświęcone Teatrowi Węgajty w ramach grantu Sonata-Bis finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (2018-2023). Swoje zainteresowania badawcze koncentruje wokół społecznego oddziaływania sztuki teatru. Autorka książek: „Okrutnie dziwna strona” świata. Wokół teatru więziennego (2015) oraz Teatr Słońca. Od rewolucji na kozłach do odysei uchodźców (2016). Współredaktorka tomów: Kręgi i płomienie. Szkice o teatrze i socjologii (2017), Gangliony pękają mi od niewyrażalnych myśli (2019). Tłumaczka książki Jacques’a Lecoqa Ciało poetyckie (2011). Autorka artykułów naukowych, szkiców krytycznych, wywiadów i recenzji publikowanych w tomach zbiorowych oraz periodykach polskich i zagranicznych. Współpracuje z Kolektywem Kobietostan w ramach projektu Centrum Sztuki Osadzonych realizowanego w Zakładzie Karnym w Krzywańcu (2022-2023).
Fot. Aleksandra Birycka
Joanna Kocemba-Żebrowska
Kulturoznawczyni i teatrolożka, adiunktka w Dziale Edukacji Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, stypendystka w grancie Teatr Węgajty – 35 lat teatru antropologicznego i poszukiwań społeczno-kulturowych, członkini Łódzkiego Stowarzyszenia Inicjatyw Miejskich Topografie, w 2022 roku w Instytucie Kultury Polskiej UW obroniła rozprawę doktorską Teatr partycypacyjny w Polsce. Wybrane praktyki, jest współredaktorką książki Spiski życiowe. Dziennik węgajcki 1982-2020 autorstwa Wacława Sobaszka oraz współautorką książki Wielki przemysł, wielka cisza. Łódzkie zakłady przemysłowe 1945-2000.
Z Teatrem Węgajty współpracowała jako uczestniczka warsztatów i wolontariuszka w latach 2012-2015 oraz 2017-2018. Była aktorką w spektaklu Ogień, kryzys, dworzec centralny (2012) oraz w pierwszej wersji przedstawienia Powietrze (eks)misje (2013).
Fot. Marcin Żebrowski
Joanna Królikowska
Kulturoznawczyni i teatrolożka. Doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Łódzkiego. Stypendystka w grancie Teatr Węgajty – 35 lat teatru antropologicznego i poszukiwań społeczno-kulturowych realizowanym w Instytucie Sztuki PAN (od lutego 2021 roku). Laureatka głównej nagrody w konkursie na najlepszą pracę magisterską w roku akademickim 2018/2019 z dziedziny nauk o teatrze, widowisku i performansie organizowanym przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego za rozprawę Rzeczywistość (nie)opisana. Życie teatru na łamach prasy branżowej w latach 1983-1989, wydaną następnie w formie książkowej. Autorka artykułów naukowych i recenzji teatralnych.
Katarzyna Kułakowska
Kulturoznawczyni, antropolożka kultury, badaczka społeczna. Adiunkta w Instytucie Sztuki PAN. Zajmuje się antropologią doświadczenia i pracuje nad poszerzaniem polskiej teatrologii o perspektywę feministyczną. Kierowniczka grantu „HyPaTia. Kobieca historia teatru polskiego. Kontynuacja”. Autorka książek: Miasto płci (2010) oraz Błaźnice. Kobiety kontrkultury teatralnej w Polsce (2017). Redaktorka naukowa monografii Teatr w pandemii (2021) i Polifonia. Rzecz o pracy twórczej Teatru Węgajty (2023). Współautorka książki (Nie)zależne grupy teatralne. Studium przypadku (2023).
Fot. Michał Konca
Maciej Janicki
Filmowiec, montażysta, właściciel firmy Filmowanie Kreatywne. Podejmuje działania filmowe w obrębie kultury. Współpracował z wieloma twórcami oraz instytucjami kultury, głównie z terenu Warmii i Mazur, przy dokumentacji spektakli oraz działań teatralnych. Współpracuje z Teatrem Węgajty od 2009 roku. Nagrywa, archiwizuje i udostępnia materiały filmowe zespołu.
Michalina Stańdo
Proofreading i tłumaczenia.